تشریفات، آداب، عبادت و اعمال مذهبی دین زرتشت

تشریفات، آداب، عبادت و اعمال مذهبی دین زرتشت   

از جمله تشریفات و آداب، عبادت و اعمال مذهبى دین زرتشت عبارتند از:

الف: نیایش در آتشکده

پاکى آتش و حفظ آن از لوث کدورات و پلیدیها یکى از رسوم مهمه زرتشتیان است. مقدس ترین آتش آن است که از شانزده آتش جداگانه تشکیل شده باشد که هر کدام از آنها به نوبت در ضمن یک سلسله عبادت مفصل و تشریفات طولانى مرتبه تقدیس حاصل کرده اند. از جمله آداب طهارت آتش آن است که چند شاخه هیزم از چوب صندل معطر تراشیده و توده مى کنند و بر فراز شراره، بدون آنکه آن را لمس کنند، قاشقى فلزى نگاه مى دارند که روزنى کوچک در میان آن است و در آن نیز خرده ریزه چوب صندل ریخته اند، پس آنگاه آن توده چوبهاى مقدس را مشتعل مى سازند و به قرائت دعاها و سرودها مشغول مى شوند. این عمل را نود و یک بار تکرار مى کنند. آتشهاى دیگرى نیز هستند که اصل هر یک از آنها از درخشش برق یا از سایش سنگ چخماق یا از آتش مخصوص معابد و بت خانه ها و محل تعریق و خانه هاى مقدسان و ابرار روشن شده و هر یک در درجات قدس و طهارت مختلف جمع کرده اند، در کوره مقدسى، در آتشخانه افروخته مى شود و موبدان از شانزده آتش مطهر که موبدان در حالى که به پارچه لطیفى دهان خود را بسته اند و از دور تنفس مى کنند، آن را مشتعل مى سازند. آتشدان در مرکزیت اطاق اندرونى است و پر از خاکستر و در آنجا یک چهار پایه سنگى قرار داده اند و به تناوب موبدان آن را با قطعات چوب صندل تازه و فروزان مى کنند و همواره دستمال بر دهان بسته اند که مبادا دم ایشان به آتش پاک دمیده شود و آنرا پلید سازد و همچنین در برابر آن آخشیج ایزدى از سرفه و عطسه اجتناب دارند. افراد زرتشتى در هر وقت روز بخواهند، مى توانند منفردا به درون آتشکده بروند. قبل از ورود به معبد، دست و روى خود را با آب شسته و قسمتى از اوستا را تلاوت مى کنند و دعا مى خوانند. سپس کفشها را از پا بیرون آورده و به اطاق معبد داخل مى شوند و در برابر آتش دان مقدس نماز برده و هدیه و نیازى با مقدارى چوب صندل به موبد تقدیم مى دارند و در برابر، یک چمچه از خاکستر مقدس از دست او مى ستانند. آن خاکستر قدوسى را به نیت کسب فیض و برکت به صورت و چشم خود مى مالند. سپس به سوى آتش به تعظیم خم شده و نماز و دعا مى خوانند و در همه حال آن آتش را رمز و نشانه ملکوت الهى مى دانند نه عین ذات ربوبى. آنگاه آهسته رو به قهقرا رفته به کفش کن مى رسند و به خانه خود باز مى گردند. مهم ترین زیارت آتشکده در روز نوروز است. در آن روز زرتشتیان بامدادان از بستر برخاسته و بدن را شستشو مى دهند و جامه نو بر تن کرده به آتشکده مى روند. مراسم نیایش را بجا مى آورند. آنگاه صدقات و بریات به فقرا مى دهند. تمام اوقات آن روز مقدس را به دید و بازدید دوستان و تبادل شاد باش و تقدیم تهنیت و جشن و سرور مى گذرانند.

ب: روحانیت زرتشت

اداره زندگى مذهبى زرتشتیان برعهد موبدان یعنى طبقه روحانیان ایشان است که به وراثت از دیرباز و از پدران و نیاکان مجوس خود را محفوظ داشته اند و پیشوایان بزرگ را دستور مى گویند و غالبا ایشان مردمى تحصیل کرده و تربیت شده اند. اما وظیفه افروختن آتش مقدس در آتشکده برعهده جماعتى خاص است که آنها را موبد گویند. آنها بایستى همیشه به دقت رسوم دینى و آداب تطهیر و تغسیل را رعایت نمایند. این موبدان قسمت عمده اوستا را از بردارند و بدون اینکه معمولا معانى متن آن کتاب را به درستى بفهمند (زیرا زبان اوستا اکنون جزو السنه مرده قرار دارد) الفاظ آن را تکرار مى کنند. دیگر عوام زرتشتیان نیز مانند آنها بعضى آیات و جزوات اوستا را از حفظ داشته و در هنگام انجام مناسک دینى مى خوانند.

ج: اعیاد و مراسم

آئین زرتشتیان غالبا مبتنى بر مذهب اوستائى اعصار اخیراست و سادگى و بساطت ابتدائى زمان زرتشت را از دست داده است. این نکته از مطالعه رسوم و جشنهاى سالیانه که آنها به عمل مى آورند، به خوبى مشهود مى شود. از آن جمله، ایشان را عیدى مخصوص پرستش و نیاش مهر (میترا) است که در آن روز خداى آفتاب به پرستندگان خود راستى و مهربانى و پاکى ضمیر و روشنائى دل عطا مى فرماید. جشن بزرگتر و مهمتر آن است که در فروردین گرفته مى شود و آن را به نام خدائى که بر ارواح گذشتگان (فره وش ها) نظر دارد، بر پا مى سازند. این جشن مدت ده روزبه طول مى انجامد. گویند که در این مدت فره وش ها به دیدار بازماندگان و فرزندزادگان خود مى آیند. از این رو براى شادباش و خیر مقدم آنها در روى کوهها یا در برابر برج خاموشان تشریفات خاصى بجا مى آورند. جشن دیگرى ویژه وهومنه (=بهمن) است که حافظ جانوران نیک و دواب سودمند است. در آن هنگام زرتشتیان به حیوانات مفید بى آزار نوازشهایى مى کنند. زرتشتیان جشنهاى عدیده به نام هر یک ازعوامل و عناصر آفرینش یعنى آسمان و زمین و آب و نباتات و حیوانات و آدمیان بر پا مىدارند.

اصول عملى دین زرتشت

گزارش دقیق و مفصّلى درباره ى احکام عملى زردشت به دست ما نرسیده و آنچه از آنان مى شناسیم تنها مربوط به فرقه ى «مزدیسنى»، شاخه اى از زرتشتى است; ولى تأکید احادیث اسلامى بر وجود پیامبر و کتابى آسمانى در میان مجوسیان و از سوى دیگر، اعتقاد به توحید و ارتباط تنگاتنگ زرتشتیان دوره ى هخامنشى و اشکانى با دیگر ادیان ابراهیمى که در اعلامیه ى کورش نمود پیدا کرده است و وى خود را از سوى خداوند مأمور بازسازى معبد اورشلیم یهودیان مى داند، نشان مى دهد که رفتار عملى طرف داران این آیین نیز برگرفته از احکام الهى بوده است و رفتار و کردارى همانند سایر موحدان داشته اند. عدم اطلاع از احکام عملى آیین زرتشت در دوره ى قبل از ساسانیان، ناشى از این است که این آیین سنت کتبى و نوشتارى نداشته و بیش تر به سنت شفاهى متکى بوده است و منابع موجود که برخى از احکام اعتقادى و عملى زرتشتیان را نشان مى دهند، بیش تر در دوره ى ساسانى و حتى بعد از ظهور اسلام گردآورى شده اندو نسبت دادن آنها به زرتشت و زرتشتیانِ قبل از دوره ى ساسانى چندان به واقعیت نزدیک نخواهد بود. با این همه، از همین بازمانده هاى مکتوب نیز مى توان به دست آورد که آیین زرتشت، مانند دیگر آیین ها، مدعى هدایت انسان ها به سوى رستگارى است و وعده مى دهد که در صورت عمل به این آیین مى توان به سعادت دنیوى و اخروى رسید. مهم ترین منبعى که به ارائه ى برنامه هاى عملى آیین زرتشت پرداخته، بخش «وندیداد» کتاب اوستاست. این قسمت که تقریباً از بیست و دو «فرگرد» تشکیل شده، حلال و حرام، نجس و پاک و برخى قوانین جزایى و اصول عملى و رفتارى آیین زردشت را توضیح داده است. با مطالعه ى این بخش و سایر بخش ها مى توان نتیجه گرفت که مقصود از آفرینش و نتیجه ى زندگى این است که آدمى در آباد کردن جهان و شادمانى خود و دیگران بکوشد و با «اندیشه ى نیک»، «گفتار نیک» و «کردار نیک» خود را شایسته ى رسیدن به اوج کمال و پیوستن به بهروزى جاودانى نشان دهد. قوانینى که در اوستا به آنها اشاره شده، هر چند در مقایسه با ادیان ابراهیمى و به خصوص دین اسلام، آمیخته با خرافات بسیارى است،ولى به دو نکته، یعنى وظیفه ى انسان در مقابل اهورامزدا و هم چنین وظیفه ى او در هم زیستى با همگنان خود، بیش از سایر موارد اهمیت مى دهد; هر چند در این میان به دلیل وجود برخى از کج اندیشى ها و افراط و تفریط ها از جاده ى حق دور شده و به ورطه ى گمراهى کشیده مى شود.

اصول اخلاقی، اجتماعی زرتشتیان

رابرت هیوم می‎نویسد: یک زرتشتی ایده‎ال از نظر بنیان گذار این دین به این صورت تصویر گردیده است:

1- کسی که فقیری را نجات می‎دهد، اهورا را پادشاه می‎سازد.

2- رفتار خوب در مقابل افراد خوب، و رفتار بد در مقابل افراد بد و شرور مقرر گردیده است.

3- زندگی و همسرداری مطابق عقل و معاش کاربردی عملی و ضرورت دین است نه زهد و ریاضت کشی.

4- ضابطه‎ای که از کتاب مقدس زرتشتیان که در مکالمات پارسایان بیش از همه تکرار شده و به بهترین وجه اصول اخلاق ایشان را نشان می‎دهد فرمول زیر است: پندار نیک، گفتار نیک، رفتار نیک.

5- در مقابل دشمنان به طور برابر جنگ و در مقابل دوست نیز آنچه دوستان می‎پسندند انجام بده.

6- تجویز اعمال خشونت در مقابل افراد شرور.

زناشویى و مراسم خاص زرتشتیان

ازدواج با محارم در آئین زرتشت

به نظر اکثر دانشمندان و محققان تاریخ شناس و با وجود اسناد و مدارک غیرقابل انکار از گذشته‎های خیلی دور تا زمان ظهور اسلام، ازدواج با محارم و نزدیکان در آئین زرتشتیان وجود داشته است. نفیسی در این باره می‎نویسد: چیزی که از اسناد آن زمان حتماً به دست می‎آید و با همه هیاهوی جاهلانه که اخیراً کرده‎اند، از بدیهیات مسلم تمدن آن زمان است، این که نکاح نزدیکان و محارم و زناشویی در مقابل اقارب درجه اول حتماً معمول بوده است. آنگاه نفیسی نصوصی که در کتب زرتشتیان آمده است و تصریحاتی که نویسندگان اسلامی از قبیل مسعودی، ابوحیان توحیدی و ابوعلی مسکویه کرده‎اند می‎آورد و سپس به داستان ازدواج قباد با دختر یا خواهر زادة خود و ازدواج بهرام چوبین با خواهر خویش و... اشاره کرده است.

شهید مطهری می‎نویسد: «ازدواج با محارم که سنتی رایج بوده در آن عهد و از دوران پیشین سابقه داشته است... در صدر اسلام، این ازدواج (بین زرتشتیان) امر رایجی بوده است، لهذا این مسئله پیش آمده است که گاهی بعضی از مسلمین بعضی از زرتشتیان را به علت این کار مورد ملامت و دشنام قرار می‎دادند و آنها را بدین سبب زنازاده می‎خواندند، امّا ائمه اطهار مسلمانان را از این بدگوئی منع می‎کردند تحت این عنوان که این عمل در قانون آنها مجاز است و هر قومی نکاحی دارند و اگر مطابق شریعت خود ازدواج کنند فرزندانشان زنازاده محسوب نمی‎شوند.

احکام حقوقى زن و مرد در آئین زرتشت

در این آئین، مردان بر اموال زنان ولایت داشتند. زن بدون اجازه همسر خود حق دخالت و تصرف در اموال خود را نداشت. به موجب قانون زناشوئى، شوهر فقط شخصیت حقوقى داشت و با سند قانونى مى توانست همسر خود را شریک در اموال نماید. در این صورت، زن حق هر گونه تصرف در اموال همسر را داشت. هر گاه شوهرى به زن خود مى گفت: از این لحظه تو آزاد و صاحب اختیار خودت هستى، این زن از نزد شوهر رانده نمى شد و اجازه داشت که به عنوان زن خدمتکار یا چاکرزن شوهر دیگرى اختیار کند و فرزندانى که از ازدواج جدید در حیات شوهر اولش بوجود مى آورد، از آن شوهر اولش بود. شوهر حق داشت یگانه زن یا یکى از زنانش و حتى زن ممتازش را به مرد دیگرى عاریه بدهد تا این مرد از خدمات آن زن استفاده کند. در این عاریه دادن، رضایت زن شرط نبود. فرزندانى که در این ازدواج متولد مى شدند، متعلق به خانواده شوهر اول بودند و مانند فرزندان او محسوب مى شدند. این اعمال را از کارهاى خیر مى دانستند و آن را کمک به یک هم دین تنگدست مى خواندند.

طلاق و علل آن

در آئین زرتشت طلاق اختیارى نیست. چهار چیز عامل طلاق مى شود. در بند هشن 34 آمده است که:1- آنگاه که بستره شوهر خویش ببرد و بى رسمى کند و ناشایستى از او پدیدار آید. 2- آنگاه که دشمنان پنهان کند و شوهر نداند. 3- آنگاه که جادوئى کند و یا آموزد. 4- آنگاه که فرزند نزاید و عقیم باشد. موارد دیگر نیز منجربه طلاق مى شود: هر گاه در هنگام عقد، زن یا شوهر دیوانه بوده یا اخلاق مشاعره داشته باشند. یا پس از مزاوجت معلوم شود که شوهر عقیم است. هر گاه در حق زن ستم شود. هر گاه زن زنا کند و یا مرد با زن دیگرى زنا کرده باشد. اگر زن نافرمانى کند. اگر زنى شوهر دیگر یا نامرد دیگر داشته و آن را پوشیده باشد، ازدواج بعدى باطل مى شود. هر گاه شوهر پنج سال غیبت دائم داشته باشد.

مراسم سدره پوشى

و آن پوشیدن پیراهنى کوچک شبیه زیر پیراهنى است که به شکل خاصى دوخته مى شود. سدره پوشى، تاریخ بس درازى دارد که به عصر جمشید مى رسد. سدره پوشى از واجبات آئین زرتشت است. در دوره باستان از سن پانزده سالگى که سن بلوغ بود، سدره بر تن مى کردند و کمربند مخصوص را بر روى آن مى بستند. بعدها این سنت واجب از 15 سالگى به هفت سالگى تنزل کرد. وقتى دختر یا پسرى زرتشتى به سن هفت الى پانزده سالگى رسید و معلومات مذهبى را از اوستا فرا گرفت، اولیاى او روزى را براى برگزارى مراسم سدره پوشى و بستن گشتى به کمر او تعیین مى کنند و از خویشان و دوستان براى برگزارى این مراسم دعوت مى نمایند.

مراسم گشتى بستن

گشتى بستن نیز از ضروریات دین زرتشتى است. وقتى کودک به سن هفت، یا ده، یاپانزده سالگى رسید، باید گشتى ببندد. این سنت نیز به جمشید نسبت داده شده است. در متون مذهبى زرتشتى آمده است که: جمشید رسم گشتى بستن نهاد یا: گشتى به دستور جمشید بود. این رسم قبل از ظهور زرتشت در میان آریائیها جارى بود وزرتشت آن را رسمیت داد و مقرر فرمود که طبق آئین آن را بر روى سدره به کمر ببندند. نداشتن گشتى، از گناهان کبیره است. این ریسمان از 72 رشته نخ بافته شده است. این 72 رشته نخ اشاره به 72 بند یسنا مى باشد. تقسیم آن به شش قسمت12 رشته اى که اشاره به شش چهره و دوازده ماه سال مى باشد. ریسمان را باید سه دور به کمر داد. این سه دور یادآور سه واژه همت، هوخست و هورشت است. در موقع بستن گشتى، باید این سه واژه رادر نظر داشت. ریسمان را باید چهار گره زد. در گرهاول زرتشتیان گواه مى دهند به خداى یگانه، در گره دوم گواهى مى دهند که دینزرتشت بر حق و از طرف خداوند است. در گره سوم به رسالت و پیامبرى زرتشت گواهى مى دهند. در گره چهارم به پذیرفتن سه اصل مهم مزدیسنا: اندیشه نیک، گرفتار نیک، کردار نیک، اعتراف مى کنند.

                نبوت > ادیان > ادیان و آئین های غیر آسمانی > ادیان ایران > دین زرتشت

                اصول، احکام و محورهای اساسی تعالیم مذهبی دین زرتشت

1- آشنایی با ادیان بزرگ، نویسنده: حسین توفیقی، بخش ادیان ایران باستان،ص 66

2- تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ج اول، بخش ادیان و مذاهب ایران باستان، مؤلف: عبداللّه مبلغى آبادانى               

3- جان بى ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه ى على اصغر حکمت، ص 458، ص 468.

4- استاد مرتضى مطهرى،خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 213 و 214، ص 235

5- مقاله اصول اعتقادى و عملى زرتشت چیست؟، نوشته رسول رضوى